به قلم دکتر پریسا پناهی، عضو هیئت علمی گروه تحقیقات باغ گیاهشناسی
یکی از رویشگاههای باغ گیاهشناسی ملی ایران، رویشگاه زاگرس است که نمادی از جنگلهای طبیعی زاگرس در غرب و جنوب غربی کشور است.
با توجه به اینکه پوشش گیاهی غالب حوزه رویشی زاگرس به طور عمده از بلوط تشکیل شده است، سه گونه بلوط شاخص این جنگلها شامل برودار (Quercus brantii)، مازودار (Q. infectoria) و ویول (Q. libani) بر روی تپه های ایجاد شده در رویشگاه زاگرس باغ کشت شده اند.
یکی از ویژگی‌های بارز درختان بلوط بلوغ بذر آنهاست، یعنی مدت زمانی که طول می‌کشد تا بذر کاملاً بالغ شود. به‌طور کلی، بلوطها از نظر مدت زمان بلوغ بذر به دو گروه به‌شرح زیر تفکیک می شوند:
الف) بلوغ بذر ۶ماهه یا به‌اصطلاح یک‌ساله
در این گروه از بلوط ها، مراحل اولیه تشکیل بذر ابتدای بهار بوده و بلوغ کامل بذر در شهریورماه همان سال انجام می‌شود.
تمام بلوطهای بخش Quercus در این گروه قرار می گیرند، بنابراین از بلوطهای بومی ایران سه گونه اوری (Q. macranthera) و بلوط سفید (Q. petraea subsp. iberica) در جنگلهای هیرکانی و ارسباران و مازودار در جنگلهای زاگرس در این گروه جای دارند.
حاشیه برگ در این بلوطها کنگره ای است. با توجه به توضیحات فوق، بذر این دسته از بلوطها را فقط می‌توان در نوک سرشاخه ها (شاخه‌های یک‌ساله) مشاهده کرد (شکل ۱).
شکل ۱- بذر مازودار روی شاخه های یک‌ساله در رویشگاه زاگرس باغ
ب) بلوغ بذر ۱۸ماهه یا به‌اصطلاح دوساله
در این بلوط ها مراحل اولیه تشکیل بذر، ۱۴ تا ۱۵ ماه پیش از زمان بلوغ بذر انجام می‌شود. به عنوان نمونه، در این بلوطها مراحل اولیه تشکیل بذری که در اواخر مرداد ۱۳۹۸ به بلوغ رسیده و بر روی شاخه های دوساله قابل مشاهده است، نیمه اول اردیبهشت سال ۱۳۹۷ و بر روی شاخه‌های یک‌ساله آن سال بوده است. بنابراین، هرساله در فصل بهار همزمان دو نوع بذر را بر روی این درختان می‌توان مشاهده کرد:
بذرهای کمی بزرگ‌تر بر روی شاخه های دوساله که مراحل اولیه تشکیل آنها از سال پیش آغاز شده است و بذرهای بسیار کوچک‌تر بر روی شاخه های یک‌ساله که سال آینده تبدیل به بذر بالغ و کامل خواهند شد. به‌جز بلوطهای بخش Quercus بلوطهای سایر بخش‌ها (بخشهای Cerris، Protobalanus و Lobatae) در این گروه قرار می‌گیرند. از بلوطهای بومی ایران سه گونه بلندمازو (Q. castaneifolia)، ویول و برودار در این گروه قرار دارند که حاشیه برگ همگی آنها دندانه‌ای است (شکلهای ۲ و ۳).
شکل ۲- بذر ویول بر روی شاخه های دوساله در رویشگاه زاگرس باغ
شکل ۳- بذر برودار بر روی شاخه های دوساله در رویشگاه زاگرس باغ
نور، اندازه و وزن بذرها، مواد غذایی موجود در آنها و قوه نامیه بذرها از عوامل مهم جوانه زنی بلوطها هستند. درختان بلوط قدرت زیادی در تکثیر جنسی (از طریق بذر) و تکثیر غیرجنسی (از طریق جست و پاجوش) دارند.
بهترین زمان کاشت بذر بلوط آبان ماه و پس از رسیدن کامل بذرهاست.
بذرها اواخر مهر و اوایل آبان پس از رسیدن به رنگ قهوه ای روشن درآمده و از روی درخت به زمین می افتند. در این مرحله قوه نامیه بذرها بسیار زیاد بوده و اگر کاشته شوند، بیشترین درصد جوانه زنی را دارند. البته باید گفت سنجابهای موجود در رویشگاه زاگرس باغ، نقش زیادی در جابجایی و تکثیر جنسی بلوطهای باغ دارند (شکل ۴). آنها بذرها را در پاییز از روی زمین جمع کرده و برای غذای زمستانه در قسمتهای مختلف رویشگاه زاگرس در زیر خاک مدفون میکنند. در اوایل بهار این بذرها که مقدار مناسبی خاک هم رویشان قرار گرفته، به سهولت جوانه زده و از خاک بیرون میآیند.
شکل ۴- سنجاب روی درخت مازودار در رویشگاه زاگرس باغ (عکس از آسیه شامخی)
نهال بلوط به نور شدید حساس و سایه پسند است، بنابراین بهترین مکان برای رشد آن حاشیه و زیرتاج پوشش درختان است. در رویشگاه زاگرس باغ هم بیشترین تجدیدحیات جنسی بلوط در زیر درختان قابل مشاهده است (شکل ۵).
شکل ۵- زادآوری طبیعی ویول در زیر تاجپوشش درختان در رویشگاه زاگرس باغ
