باغ گیاه شناسی زاگرس (خرم آباد)

باغ‌های گیاه‌شناسی به‌عنوان یک مدل یا نمونه زیستگاهی کنترل‌شده از یک جامعه نسبتاً وسیع گیاهی است که می‌تواند برای انجام مطالعات علمی و پژوهشی در زمینه کشاورزی، منابع طبیعی و محیط‌زیست بکار گرفته شود. طراحی و ایجاد چشم‌اندازهای طبیعی در باغهای گیاهشناسی باعث جذب گردشگران و علاقه‌مندان طبیعت می‌گردد و آشتی با طبیعت، اشتغال، درآمدزایی و نشاط‌آفرینی خواهد شد. زاگرس میانی به‌عنوان یکی از نقاط داغ گیاهشناسی (Hotspot)، دارای تنوع زیستی، غنای گونه‌ای و گونه‌های انحصاری باارزشی است که در دنیا کم‌نظیر است. بهره‌برداری‌های بی‌رویه، معضلات زیست‌محیطی و تغییرات اقلیمی، تنوع و فراوانی پوشش گیاهی زاگرس را در معرض خطر قرار داده است. از رسالت‌ها و اهداف باغ‌های گیاهشناسی، استفاده بهینه و اصولی از طبیعت، کاشت و نگهداری نمونه‌های زنده گیاهی، تحقیقات علمی و آموزش عمومی در مورد اهمیت و لزوم حفاظت از گیاهان می‌‌باشد. در باغ گیاه‌شناسی زاگرس شرایط مناسبی جهت حفاظت و حمایت از تنوع زیستی و غنای گونه‌های گیاهی منطقه زاگرس میانی، بویژه استان لرستان فراهم شده است.

باغ گیاه‌شناسی زاگرس در استان لرستان،  به وسعت 12 هکتار، با ارتفاع 1275 متر از سطح دریا، میانگین نزولات آسمانی 450 میلی‌متر و متوسط درجه حرارت سالیانه 32 درجه سانتی‌گراد در موقعیت شمال‌غربی شهر خرم‌آباد، در ضلع شمالی محله منوچهرآباد (ملک‌شیرآباد) و در حاشیه غربی دریاچه زیبای کیو و رودخانه خرم‌آباد (خرم‌رود)، احداث گردیده است. موقعیت مکانی استثنایی باغ گیاه‌شناسی زاگرس باعث گردیده که علاوه‌بر ارائه خدمات و اهداف سازمانی باغ، از شرایط ویژه‌ای به لحاظ جذب گردشگر داخلی و خارجی، برخوردار باشد.

در باغ گیاه‌شناسی زاگرس اولویت‌هایی برای توسعه باغ مدنظر قرارگرفته که در ادامه به اصلی‌ترین اولویت‌ها اشاره می‌شود:

– جمع‌آوری و ذخیره ژرم پلاسم گونه‌های درحال انقراض منطقه زاگرس، حفاظت و تکثیر آنها

– بذرگیری از گونه‌های طبیعت و نمونه‌های باغ و  ذخیره‌سازی بذور

– بررسی امکان تکثیر و زراعی‌کردن گونه‌های دارویی وحشی و خودروی منطقه

– آشنایی و سهولت دسترسی بازدیدکنندگان، پژوهشگران و دانشجویان رشته‌‌های علوم‌گیاهی و کشاورزی به گیاهان دارویی و کمیاب، بدون مراجعه به رویشگاه طبیعی آنها.

– ایجاد و ارتقاء ظرفیت گردشگری شهر خرم‌آباد بواسطه معرفی مجموعه باغ گیاه‌شناسی زاگرس به گردشگران داخلی و خارجی

– برپایی نمایشگاه دائمی گونه‌های دارویی و زینتی.

اقدامات کلی صورت‌گرفته جهت ایجاد کلکسیون‌های گياهي در باغ گياه‌شناسي زاگرس:

– مراجعه به رويشگاه‌های كوه‌هاي زاگرس (باتوجه به فنولوژي به‌منظور جمع‌آوري اندام‌هاي قابل‌تکثير (قلمه، پاجوش، بوته و بذر)).

– كشت و تيمار بذرها و قلمه‌های جمع‌آوري شده از طبيعت در گلخانه باغ گياه‌شناسي

– مطالعه نحوه جوانه‌زني و انجام تيمار در صورت نياز

– آماده‌سازي بستر كاشت گونه‌ها ازطريق شخم، تسطيح و بسترسازي عرصه و كوددهي

– مراقبت و وجين بذرها و پايه‌هاي كاشته‌شده

– انتقال گلدان‌هاي كاشته‌شده به قطعات كلکسيون‌ها

– بررسي نحوه استقرار نمونه‌هاي گياهي

– تکثير و كاشت گونه‌هاي موجود در قطعه به‌منظور جوان‌سازي آنها

– كاشت مجدد بذر گونه‌هاي يکساله و چندساله

– ثبت فنولوژي و مراحل رشد گياهان در رويشگاه باغ

معرفی کلکسیون‌های باغ گیاه‌شناسی زاگرس

در باغ گیاه‌شناسی زاگرس به‌عنوان یکی از باغ‌های اقماری مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، قطعات: کلکسیون درختان و درختچه‌ها، کلکسیون گیاهان دارویی، کلکسیون میوه‌های وحشی و ارقام محلی، باغ سیستماتیک، گلخانه، نهالستان و فضاهای سبز عمومی، طراحی و ایجاد شده است (تصویر 1 و 2).

1- کلکسیون درختان و درختچه‌های زاگرس

به‌منظور اجرای طرح کلکسیون درختان و درختچه‌های زاگرس، با مطالعه فلور ایران و شناسایی گونه ­ها، محدوده پراکنش و مناطق مختلف رویشگاههای طبیعی استان مورد بررسی قرار گرفت. در همین راستا، به جمع‌آوری و شناسایی گونه­ های درختی زاگرس پرداخته شده است. این طرح در قطعه‌ای به مساحت 3/5 هکتار (تصویر 3)، در باغ گیاهشناسی زاگرس انجام گردیده است. در مجموعه باغ گیاهشناسی، با هدف ایجاد بانک­های ژنی، ­حفظ تنوع ژنتیکی و بررسی روشهای تکثیر، اقدام به کاشت تعدادی از گونه­های بومی درختی و درختچه­ای، شده است. علاوه‌براین، شرایط استقرار و زنده‌مانی گونه­های کشت شده در این قطعه نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت. جنگل‌های بلوط زاگرس میانی به‌دلیل تغییرات اقلیمی، کاهش نزولات جوی، افزایش ریزگردها و آفات در معرض خطر و زوال قرار گرفته‌اند. در باغ گیاهشناسی زاگرس جهت حفظ ذخایر ژنتیکی گونه‌های باارزش بلوط (Q. brantii , Q. libani , Q. infectoria)، اقدام به انتقال و کاشت آنها در عرصه قطعه درختان و درختچه‌های زاگرس شده است.

) گیاهان ماندابی

استان لرستان با وجود رودخانه ­ها، سراب­ها، جويبارها و چشمه­سارهاي متعدد، پراكنده، كوچك و بزرگ، دائمي و غيردائمي؛ دارای رويشگاه­هاي ماندابي است. وجود این نوع اکوسیستم­ها باعث ایجاد پوشش گیاهی خاص در اطراف برخی از این چشمه‌ها و سراب­ها می­شود. علیرغم ارزش بالای مانداب­ها، اکوسیستم­های ماندابی در معرض خطر نابودی قرار دارند و تداوم تخريب، به بروز مشکلات در جوامع گیاهی این مناطق منجر خواهد شد. شناسایی پوشش گیاهی مناطق ماندابی و مسائل زیست‌محیطی آنها، به­ منظور حفظ و جلوگیری از تخریب بیشتر این مناطق منحصر به­فرد، از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. در مطالعه و بررسي شرايط اكولوژيك رويشگاه­هاي تالابی استان لرستان، طرح گیاهان مناطق ماندابی استان با هدف جمع‌آوری و شناسایی گونه‌های ماندابی اجرا شده است. با فراهم نمودن شرایط کاشت، مطالعه سازگاری و تکثیر این گونه­ ها در محل آبشار، دریاچه و محوطه اطراف آن (تصویر 3)، در باغ فراهم گشته است. ازجمله گونه‌های ماندابی وحشی که در باغ گیاهشناسی زاگرس کشت شده‌اند، می‌توان به:

گونه‌های پرسیاوش (Adiantum capilus-veneris)، پامچال (Primula gaubaeana)، گونه‌هایی از پونه (Mentha longifolia)، اویارسلام (Cyperus spp.)، جگن (Carex) و نیلوفر آبی (Nuphar lutea) اشاره نمود.

 3) گیاهان داروئی و معطر

کشور ايران به‌علت تنوع اقلیمی، گونه‌های گیاهی بسیار متنوعی و از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی دارای 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی است. براساس نظر گياهشناسان و پژوهشگران، تعداد گونه‌هاي گياهي ايران در حدود 8000 گونه است که از نظر تنوع گونه‌ای حداقل دو برابر قاره اروپاست. تحقیقات نشان داده است که بیش از ۲۳۰۰ گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه‌ای و آرایشی ـ بهداشتی هستند. ۱۷۲۸ گونه از این گیاهان به‌عنوان گیاهان بومی (Endemic) ایران هستند و منحصراً در سرزمین ایران می‌رویند و به‌عنوان یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می‌شوند. با بهره‌برداري کنترل‌نشده پوشش گیاهی، چراي بی‌رويه دام، قطع درختان، آتش‌سوزي و مديريت غیراصولی منابع، هر روز از وسعت جنگل‌ها کاسته می‌شود و روند بیابانی‌شدن کشور رو به افزايش است.

به‌منظور ایجاد کلکسیون گونه­ های گیاهی در بخش میانی زاگرس، طرح جمع‌آوری گیاهان داروئی و معطر استان لرستان از طرح‌های تحقیقاتی باغ گیاهشناسی، انجام شده است. علاوه­بر اهداف تحقیقاتی و آموزشی، از اولویت­های این طرح، حفظ تنوع گونه ­ای و شناسایی گونه­ های انحصاری است. قطعه گیاهان دارویی در باغ گیاهشناسی زاگرس (تصویر 4)، در زمینی به مساحت 1 هکتار، از سه قطعه کوچکتر تشکیل شده تا در آنها به غنای گونه ­های علفی، درختی و درختچه­ ای جنگل­ها و دشت­های زاگرس پرداخته شود. پس از جمع‌آوری از طبیعت، شناسایی و تهیه فهرست و نمونه­ های هرباریومی آنها، نسبت به کاشت برخی گونه­ ها در باغ نیز اقدام شده است. از گونه‌های وحشی و بومی زاگرس که در باغ گیاه‌شناسی زاگرس کشت شده‌اند می‌توان به: مرزه (Satureja mutica)، سمساء (Dracocephalum kotschyii) و زوفایی (Thymbra spicata) اشاره نمود.

با کاشت و تکثیر گونه­ های خودرو و سازگار با شرایط منطقه، امکان مطالعه فنولوژی آنها نیز فراهم خواهد شد. بررسی شرایط استقرار، روشهای تکثیر و اهلی­سازی آنها می‌تواند از اقدامات ثانویه باشد. با بذرگیری و جمع‌آوری آنها، بانک ژن گونه ­های بومی و وحشی زاگرس، تقویت و غنی­ سازی خواهد شد.‌

4) درختان میوه زاگرس (بومی و وحشی)

این طرح در قطعه زمینی به مساحت حدود 1 هکتار طراحی گردیده است (تصویر 5). گونه‌های درختی وحشی میوه‌دار مانند: انجیر (Ficus carica)، سیب (Nalus domestica)، انگور (Vitis vinifera)، انار (Punica granatum)، به (Cydonia oblonga)، گلابی (Pyrus) و خرمالو (Diospyros )، در این قطعه از باغ کاشته شده‌اند. از نتایج حاصل از این طرح برای تولید نهال‌های مثمر و سازگار با شرایط منطقه و تجاری‌سازی آنها استفاده خواهد شد. با مطالعه شرایط کاشت گونه‌های درختی میوه‌دار، علاوه‌بر حفظ ذخایر ژنتیکی این گونه­ ها و تقویت بانک ژنی، از ویژگی‌های سازگاری و زنده‌مانی، از شرایط آب و هوایی منطقه، برای تکثیر گونه­ های میوه‌ای بهره‌برداری خواهد شد.

5) قطعه باغ سیستماتیک

باغ سیستماتیک با وسعت 1 هکتار (تصویر 6)، مجموعه‌‌ای از گیاهان تیره‌‌های مختلف در بلوک­های مجزا و براساس طبقه‌‌بندی علمی کاشته شده‌اند و مسیر تکامل و قرابت آنها را نشان می‌دهد. عرصه این کلکسیون به قطعات کوچک‌تری تقسیم و در هر قطعه یک یا چند خانواده گیاهی کاشته شده است. در بخش ورودی، گروه بازدانگان قرار دارند. بیشترین فضای قطعه سیستماتیک را دولپه‌‌ای‌ها از نهان‌دانگان، اشغال نموده‌اند. گونه­ها از رویشگاه­ها و نواحی رویشی مختلف کشور هستند. در اجرای این طرح امکان کشت گونه­ های خارج از ایران نیز فراهم شد. اندازه بلوک­ها به گستردگی تیره­ها بستگی دارد. این قطعه از باغ گیاه‌شناسی قابلیت بهره‌برداری در حوزه‌های آموزشی برای استفاده دانشجویان رشته‌‌های علوم‌گیاهی و کشاورزی و محققین گیاه‌شناسی را دارا است.

6) باغ صخره‌ای در بخش تپه ماهوری

باغ‌های صخره‌ای با طراحی شیبه مناظر طبیعی، گیاهان، تزئینات زیبای مقاوم در برابر خشکی مانند گلسنگ، تخته‌سنگها، مجسمه‌ و فواره‌ است و می‌توان از درختچه‌های بومی زاگرس نیز برای دوچندان شدن زیبایی درکنار حفظ تنوع زیستی منطقه استفاده نمود.

با ترکیب کاشت گیاهانی با گل‌های بهاری و گونه‌های همیشه‌سبز، یک باغ صخره‌ای ایجاد خواهد شد که در هرفصلی زیبایی خاص خود را دارد. در طراحی این  باغ صخره‌ای می‌توان یک سنگ را طوری قرار داد که گیاهان آفتاب‌دوست از سمت آفتاب‌گیر آن نهایت استفاده را ببرند و گیاهان مقاوم در برابر سایه، بتوانند در سایه آن رشد کنند. استفاده از گیاهان چند ساله، به‌دلیل قد متوسط‌شان و گردآوری گیاهان با نیازهای مشابه و استقرار آنها در باغ صخره‌ای، ایده‌ای عملی و مناسب برای اجرا در باغ گیاهشناسی زاگرس خواهد بود. این طرح در قطعه‌ای به مساحت 3/5 هکتار (تصویر 3)، در بخش تپه ماهوری باغ گیاهشناسی زاگرس ایجاد شده است. این قطعه شامل بخشهای مجزای: درختان و درختچه‌های زاگرس مرکزی، دشت ارژن و کردستان، باغ صخره‌ای، آبشار دریاچه می‌باشد. در مجموعه باغ گیاهشناسی، با هدف ایجاد بانک‌های ژنی، حفظ تنوع ژنتیکی و بررسی روشهای تکثیر، اقدام به کاشت تعدادی از گونه‌های بومی درختی و درختچه‌ای، شده است. علاوه‌براین، شرایط استقرار و زنده‌مانی گونه‌های کشت شده در این قطعه نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

7) گلخانه و نهالستان

باغ‌های گیاه‌شناسی نقشی کلیدی در حفاظت از گونه‌ها و جوامع گیاهی، ایجاد منظر ساختگی وسیع‌تر، افزایش آگاهی عمومی در مورد تنوع زیستی، جمع‌آوری گیاهان حفاظت شده و حمایت از گیاهان کمیاب یا در معرض خطر دارند. با تجهیز گلخانه باغ گیاهشناسی زاگرس، شرایط کاشت گونه‌هایی که در حال حاضر در طبیعت نادر یا در معرض تهدید هستند، فراهم خواهد شد. گلخانه و نهالستان باغ گیاهشناسی زاگرس، در قطعه‌ای به مساحت 1/4 هکتار در بخش شمالی باغ، طراحی شده است. این قطعه به‌منظور غنی‌سازی قطعات مختلف باغ، تکثیر، پشتیبانی و مبادله نمونه‌های بومی به سایر مناطق کشور راه‌اندازی شده است. نهال‌ها باید به تناسب هر منطقه، انتخاب و کشت شوند و بهترین نهال‌ها، نهال‌های بومی هر منطقه هستند (تصویر 7).

کاشت بذرها و بوته‌های جمع‌آوری شده از طبیعت در گلخانه باغ گیاه‌‌شناسی زاگرس